نویسنده: بهزاد کاظمی – کارشناسی ارشد علوم قرآن وحدیث 

اهداف رفتاری:
انتظار می‌رود مخاطبان این مقاله پس از مطالعه آن بتوانند:

1- معنای اصحاب الیمین واصحاب شمال در آیات قرآن را ، به طور کامل بیان کنند.

2- ویژگیهای اصحاب یمین واصحاب شمال در آخرت،دنیا وهنگام مرگ را ازنظرآیات قرآن ، به طور نسبی بیان کنند.

3- مواهب و نعمتهاى اصحاب الیمین وکیفرهاى دردناک اصحاب شمال را ازمنظرآیات قرآن ، به طور نسبی بیان نمایند.

مقدمه

قرآن کریم، مردم را از نظر عاقبت به سه دسته تقسیم کرده است که مردم، سه صنف خواهند بود: دسته ای که قرآن آنها را اصحاب المیمنة یا اصحاب الیمین می نامد و دسته ای که آنها را اصحاب المشئمه یا اصحاب الشمال می نامد و دسته ای دیگرکه آنها را سابقون می نامد. از این سه دسته، تنها دو دسته اهل سعادتند؛ یعنی سابقون و اصحاب یمین، البته با تفاوتی که میان این دو دسته وجود دارد.

خداوند در سوره واقعه آیات 1 تا 10 می فرماید:

«إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَةُ * لَیْسَ لِوَقْعَتِها کاذِبَةٌ * خافِضَةٌ رافِعَةٌ * إِذا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا * وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسًّا * فَکانَتْ هَباءً مُنْبَثًّا * وَ کُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَةً * فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ * وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ * وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ؛
هنگامى که واقعه عظیم (قیامت) بر پا شود، هیچکس نمى تواند آن را انکار کند. گروهى را پائین مى آورد و گروهى را بالا مى برد. این در هنگامى است که زمین به شدت به لرزه در مى آید. و کوه ها در هم کوبیده مى شود. و به صورت غبار پراکنده در مى آید. و شما به سه گروه تقسیم خواهید شد. نخست اصحاب میمنه هستند، چه اصحاب میمنه اى؟ گروه دیگر اصحاب شومند، چه اصحاب شومى؟ و سومین گروه پیشگامان پیشگام!».

معنای یمین و شمال در قرآن

اصحاب الیمین اصطلاحی قرآنی به معنی «یاران سمت راست» در مقابل اصحاب شمال، به معنی «یاران سمت چپ» است. این اصطلاح در سوره واقعه دو بار به صورت «اصحاب المیمنه» و چهار بار به صورت «اصحاب الیمین» آمده است.

کلم? میمنة از ماد? «یمن» مقابل «شوم» است و معنایی برخلاف آن دارد یعنی أصحاب و دارندگان یمن و سعادت و در مقابل آنان أصحاب المشئمة هستند که اصحاب و دارندگان شقاوت و شئامتند.[ المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، 1374 ش. ج ،19 ص 188]

"أصحاب" جمع صاحب و به معنی ملازم است و اصحاب یمین؛ یعنی سعادتمندان و اهل میمنت و بر این معنی همان سخن متعارف مردم عرب زبان است که یمین را به سعادت و شِمال را به شومی و بدیمنی تعبیر می‌کنند. اصحاب یمین، مؤمنان درست کار در دنیا و دریافت کنندگان نام? عمل با دست راست در قیامت‌اند.

بسیاری از محدثین و اهل تفسیر، یمین و شمال را در آیات به معنای دست راست و دست چپ گرفته اند و گفته اند: مراد اینست که نامه عمل به دست راست بهشتیان و به دست چپ دوزخیان داده می شود.

در آیات قرآن کریم مسلماً مراد از یمین و شمال همان ناحیه سعادت و کامیابی، و ناحیه شقاوت و خسران و محرومیت است. و چون در لغت عرب به راست و یمین تقأل به امور خیرات و مبرات و سعادت و عافیت و رحمت می زنند و راست را به فال نیک می گیرند، و به چپ و شمال تشأم به امور کدورت آمیز و نکبت بار و ذلت آور می زنند و چپ را به فال بد می گیرند؛ بنابراین، یمین و شمال، کنایه از دو ناحیه سعادت و شقاوت استعمال شده است. یعنی نامه عمل از ناحیه سعادت و رحمت و عافیت و سلامت، و یا از ناحیه شقاوت و نکبت و مذلت به آنها می رسد.

ازامام باقر علیه السلام نقل شده است که فرمود:«ما و پیروانمان اصحاب یمین هستیم.»

تعبیرهای قرآن از اصحاب یمین واصحاب شمال:

1- ثُمَّ کَانَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ أُوْلَئِکَ أَصْحَابُ الْمَیْمَنَةِ وَالَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِنَا هُمْ أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ عَلَیْهِمْ نَارٌ مُّؤْصَدَةٌ (بلد/17تا20)،

سپس از کسانى باشد که ایمان آورده و یکدیگر را به شکیبایى و رحمت توصیه مى‏کنند! آنها «اصحاب الیمین»اند (که نامه اعمالشان را به دست راستشان مى‏دهند)! و کسانى که آیات ما را انکار کرده‏اند افرادى شومند (که نامه اعمالشان به دست چپشان داده مى‏شود).بر آنها آتشى است فروبسته (که راه فرارى از آن نیست)!

 2- فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ فَسَوْفَ یُحَاسَبُ حِسَابًا یَسِیرًا وَیَنقَلِبُ إِلَى أَهْلِهِ مَسْرُورًا وَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ وَرَاء ظَهْرِهِ فَسَوْفَ یَدْعُو ثُبُورًا وَیَصْلَى سَعِیرًا إِنَّهُ کَانَ فِی أَهْلِهِ مَسْرُورًا إِنَّهُ ظَنَّ أَن لَّن یَحُورَ بَلَى إِنَّ رَبَّهُ کَانَ بِهِ بَصِیرًا. انشقاق/7تا 15
پس کسى که نامه اعمالش به دست راستش داده شود، بزودى حساب آسانى براى او مى‏شود، و خوشحال به اهل و خانواده‏اش بازمى‏گردد.و امّا کسى که نامه اعمالش به پشت سرش داده شود، بزودى فریاد مى‏زند واى بر من که هلاک شدم! و در شعله‏هاى سوزان آتش مى‏سوزد. چرا که او در میان خانواده‏اش پیوسته (از کفر و گناه خود) مسرور بود! او گمان مى‏کرد هرگز بازگشت نمى‏کند! آرى، پروردگارش نسبت به او بینا بود (و اعمالش را براى حساب ثبت کرد)!

فضائل و ویژگیهای اصحاب یمین در دنیا:

1- آزاد کردن برده از صفات پسندیده اصحاب یمین:

«فکُّ رَقَبةٍ» (بلد/ 13) «آزاد کردن بنده‌ای »

2- اطعام به یتیم خویشاوند یا به بینوای خاک نشین در روزهای سخت وقحطی از خصوصیات أصحاب یمین:

«أوْ إطعامٌ فی یومٍ ذی مَسْغَبَةٍ، یَتیماً ذا مَقرَبَةٍ أوْ مِسکیناً ذا مَترَبَةٍ» (بلد/ 14 – 16)
«یا غذا دادن در روز گرسنگی، یتیمی از خویشاوندان، یا مستمندی خاک نشین را »

3- ایمان و توصیه به صبر:

«ثمّ کانَ مِنَ الّذینَ آمَنُوا وتَواصَوا بِالصَبْرِ...» (بلد/ 17)
«سپس از کسانی باشند که ایمان آورده و یکدیگر را به شکیبایی توصیه می‌کنند...»

4- توصیه به مهربانی:

«وَ تَواصَوا بالمَرحَمَةٍ» (بلد/ 17)
«یکدیگر را به رحمت توصیه می‌کنند »

5- یقین به حسابرسی اعمال در قیامت:

«فَأَمّا مَنْ اُوتِیَ کِتابَهُ بِِیَمینِه فَیَقُولُ هاءُمُ اقْرَئوا کِتابَیهِ إنّی ظَنَنْتُ أنّی مُلاقٍ حِسابِیَه فَهُوَ فِی عِیشَةٍ رَّاضِیَةٍ فِی جَنَّةٍ عَالِیَةٍ قُطُوفُهَا دَانِیَةٌ کُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِیئًا بِمَا أَسْلَفْتُمْ فِی الْأَیَّامِ الْخَالِیَةِ »(حاقه/ 19 تا24)

«پس کسی که نام? ‌اعمالش را به دست راستش دهند (از شدت شادی و مباهات) فریاد می‌زند که: (ای اهل شر!) نامه اعمال مرا بگیرید و بخوانید! من یقین داشتم که (قیامتی در کار است و) به حساب اعمالم می‌رسم! او در یک زندگى (کاملاً) رضایتبخش قرار خواهد داشت، در بهشتى عالى، که میوه هایش در دسترس است! (و به آنان گفته مى‏شود:) بخورید و بیاشامید گوارا در برابر اعمالى که در ایّام گذشته انجام دادید!»

أصحاب یمین در هنگام مرگ:

اصحاب یمین هنگامی که در آستانه مرگ قرار می‌گیرند، فرشتگان قبض روح، سلام یارانشان را به آنان می‌رسانند.[ تفسیر نمونه، ج 23 ص 281 – 283]
«وأمّا إنْ کانَ مِنْ أصحابِ الیَمین فسَلام لَکَ مِنْ أصحابِ الیَمین » (واقعه/ 90 و 91)
«امّا اگر (محتضر) از اصحاب یمین باشد ( به او گفته می‌شود) سلام بر تو از سوی دوستانت که از أصحاب یمینید »

امام صادق (ع) در ذیل آیات فوق فرموده است:
«هم شیعَتُنا ومُحِبّونا »
«آنان شیعیان و دوستداران ما هستند » [بحرانی، سید هاشم؛ البرهان فی تفسیر القرآن، بنیاد بعثت، تهران، 1416 ق، ج 5، ص 276]

ویژگیهای أصحاب یمین در آخرت:

1- داده شدن نامه اعمال به دست راست أصحاب یمین:

«یَومَ نَدْعُوا کُلَّ اُناسٍ بإمامِهِمْ فَمَنْ اوتِیَ کِتابَهُ بِیَمینِهِ فَاُولئکَ یَقرَئونَ کِتابَهُمْ و لا یُظْلمُونَ فَتیلاً »
«(به یاد آورید) روزی را که هر گروهی را با پیشوایشان می‌خوانیم، کسانی که نامه عملشان به دست راستشان داده شود آن را (با شادی و سرور) می‌خوانند و به قدر رشته شکاف هسته خرمایی به آنان ستم نمی‌شود.»

2- بازگشت شادمانه اصحاب یمین به سوی اهل خویش در قیامت پس ازحسابرسی آسان:

«فَأمّا مَنْ اُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمینه فَسوفَ یُحاسَبُ حِساباً یَسیراً وَ یَنقَلِبُ إلی أهْله مسروراً » (انشقاق/ 7 و 8)
«پس کسی که نامه اعمالش به دست راستش داده شود بزودی حساب آسانی برای او می‌شود و خوشحال به اهل و خانواده‌اش باز می‌گردد »

3- زندگی رضایت بخش:

«فَأمّا مَنْ اُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمینِه...فَهُوَ فی عیشةٍ راضیةٍ » (حاقة 19-21)
«پس آن که کارنامه او به دست راستش داده شود او در زندگانی پسندیده باشد »

4- بهشت عالی مرتبه:

«فی جنّةٍ عالیةٍ » (حاقه / 22)
«در بهشتی عالی »

5- غذای گوارا:
خوردنی و آشامیدنی گوارا و بدون آزار در بهشت، پاداش اعمال نیک دنیوی اصحاب یمین:
«کُلُوا و اشْرَبُوا هَنیئاً بِما اَسلَفتُم فی الاَیّامِ الخالیةِ » (حاقة/ 24)
«بخورید و بیاشامید، نوش و گوارا به پاداش آنچه در روزگار گذشته پیش فرستادید »

6- در دسترس بودن میوه‌های بهشتی برای اصحاب یمین:

«فی جَنّةٍ عالیةٍ، قُطُوفُها دانیةٌ »(حاقه/ 22 و 23)
«در بهشتی عالی که میوه‌هایش در دسترس است »

7-مصونیت اصحاب یمین از اسارت کردار:

اصحاب یمین از اسارت کردار خویش مصون و از بازخواست الهی در امانند:
«کُلُّ نفسٍ بِما کَسَبَتْ رَهینَةٌ إلّا أصحابَ الیمین» (مدثر/ 38 و 39)
«هر کسی در گرو اعمال خویش است مگر «اصحاب یمین»

مواهب و نعمتهاى اصحاب الیمین درآخرت:

در قرآن کریم برای اصحاب یمین نعمتهای زیر بیان شده است:

1. آنان در سایه درختان سدر می‌آسایند؛
2. در سایه درختان طلح (موز) که میوه‌اش خوشه خوشه روی هم چیده است؛
3. و در سایه‌ای کشیده و گسترده و پایدار؛
4. و در کنار آبشارها و میوه های فراوان که هرگز تمامی ندارد؛
5. و همسرانی بلندمرتبه. ما آنها را آفرینشی نو بخشیدیم و همه را دوشیزه قرار دادیم؛ زنانی که تنها به همسران خود عشق می‌ورزند و خوش‌زبان و فصیح و جوان هستند.

در آیات 27 تا 40 سوره واقعه به توصیف آنها می پردازد و می فرماید: « وَ أَصْحابُ الْیَمِینِ ما أَصْحابُ الْیَمِینِ * فِی سِدْرٍ مَخْضُودٍ * وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ * وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ * وَ ماءٍ مَسْکُوبٍ * وَ فاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ * لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ * وَ فُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ * إِنَّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً * فَجَعَلْناهُنَّ أَبْکاراً * عُرُباً أَتْراباً * لِأَصْحابِ الْیَمِینِ * ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ * وَ ثُلَّةٌ مِنَ الْآخِرِینَ؛

و اصحاب یمین، چه اصحاب یمینى؟ آنها در سایه درختان سدر بى خار قرار دارند. و در سایه درخت طلح پر برگ به سر مى برند (درختى است خوشرنگ و خوشبو). و سایه کشیده و گسترده. و در کنار آبشارها. و میوه هاى فراوانى. که هرگز قطع و ممنوع نمى شود. و همسرانى گرانقدر. ما آنها را آفرینش نوینى بخشیدیم. و همه را بکر قرار داده ایم. همسرانى که به همسرشان عشق مى ورزند و خوش زبان و فصیح و هم سن و سالند. اینها همه براى اصحاب یمین است. که گروهى از امتهاى نخستینند. و گروهى از امتهاى آخرین».

ویژگیهای اصحاب شمال از منظر آیات

وَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِشِمَالِهِ فَیَقُولُ یَا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتَابِیهْ وَلَمْ أَدْرِ مَا حِسَابِیهْ یَا لَیْتَهَا کَانَتِ الْقَاضِیَةَ مَا أَغْنَى عَنِّی مَالِیهْ هَلَکَ عَنِّی سُلْطَانِیهْ خُذُوهُ فَغُلُّوهُ ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ ثُمَّ فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا فَاسْلُکُوهُ إِنَّهُ کَانَ لَا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ وَلَا یَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ فَلَیْسَ لَهُ الْیَوْمَ هَاهُنَا حَمِیمٌ وَلَا طَعَامٌ إِلَّا مِنْ غِسْلِینٍ لَا یَأْکُلُهُ إِلَّا الْخَاطِؤُونَ . الحاقه/ 25 تا39

امّا کسى که نامه اعمالش را به دست چپش بدهند مى‏گوید: «اى کاش هرگز نامه اعمالم را به من نمى‏دادند و نمى‏دانستم حساب من چیست!اى کاش مرگم فرا مى‏رسید! مال و ثروتم هرگز مرا بى‏نیاز نکرد، قدرت من نیز از دست رفت!» او را بگیرید و دربند و زنجیرش کنید! سپس او را در دوزخ بیفکنید!بعد او را به زنجیرى که هفتاد ذراع است ببندید؛ چرا که او هرگز به خداوند بزرگ ایمان نمى‏آورد،و هرگز مردم را بر اطعام مستمندان تشویق نمى‏نمود؛ از این رو امروز هم در اینجا یار مهربانى ندارد، و نه طعامى، جز از چرک و خون!غذایى که جز خطاکاران، آن را نمى‏خورند!
اصحاب شمال کسانی هستند که از آنها تعبیر به مکذبین و ضالین شده است. آنها افرادی هستند که مست عالم غرور شده و عمر خود را به استکبار و خودستایی گذرانیده و از معنویات و حقائق به کنار افتاده، اوقات خود را به تکذیب انبیا و اولیای خدا و تکذیب مبدأ و معاد و سرسری پنداشتن جهان هستی گذرانیده اند.

وَأَمَّا إِن کَانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ فَنُزُلٌ مِّنْ حَمِیمٍ وَتَصْلِیَةُ جَحِیمٍ واقعه/92تا94

امّا اگر او از تکذیب‏کنندگان گمراه باشد، آب جوشان دوزخ از او پذیرایى مى‏شوید! و سرنوشت او ورود در آتش جهنّم است،
آیات 41 تا 50 سوره واقعه به توصیف اصحاب شمال اصحاب شمال پرداخته و می فرماید: « وَ أَصْحابُ الشِّمالِ ما أَصْحابُ الشِّمالِ * فِی سَمُومٍ وَ حَمِیمٍ * وَ ظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ * لا بارِدٍ وَ لا کَرِیمٍ * إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ مُتْرَفِینَ * وَ کانُوا یُصِرُّونَ عَلَى الْحِنْثِ الْعَظِیمِ * وَ کانُوا یَقُولُونَ أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ * أَ وَ آباؤُنَا الْأَوَّلُونَ * قُلْ إِنَّ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ * لَمَجْمُوعُونَ إِلى مِیقاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ؛ و اصحاب شمال چه اصحاب شمالى؟ (که نامه اعمالشان به نشانه جرمشان به دست چپ آنها داده مى شود). آنها در میان بادهاى کشیده و آب سوزان قرار دارند. و در سایه دودهاى متراکم و آتش زا! سایه اى که نه خنک است و نه مفید. آنها پیش از این در عالم دنیا مست و مغرور نعمت بودند. و بر گناهان بزرگ اصرار داشتند. و مى گفتند: هنگامى که ما مردیم و خاک و استخوان شدیم آیا برانگیخته خواهیم شد؟ یا نیاکان نخستین ما؟ بگو اولین و آخرین، همگى در موعد روز معینى جمع مى شوند.